Gmina Nidzica
CHARAKTERYSTYKA MIASTA NIDZICA
Nidzica to historyczne miasto, położone nad rzeką Nidą. Nazywane jest „Bramą na Warmię i Mazury”. Leży przy ważnej arterii turystycznej z Warszawy do Olsztyna,
w kierunku Wielkich Jezior Mazurskich. Położone jest centralnie w stosunku do obszaru powiatu, przy trasie linii kolejowej Warszawa - Olsztyn i posiada połączenie z magistralą kolejową Warszawa - Gdańsk.
W mieście istnieją parafie rzymskokatolickie i ewangelicka. Nidzicki przemysł jest słabo rozwinięty. Do głównych gałęzi przemysłu należą: przemysł materiałów izolacyjnych, meblarski i metalurgiczny. Widać ożywienie rozwoju w sektorze małych i średnich firm, głównie w branży produkcji z drewna..
RYS HISTORYCZNY NIDZICY I OKOLIC
Ślady osadnictwa na terenie obecnej gminy sięgają zamierzchłych czasów, gdyż jak wskazują badania archeologiczne, najstarsze ślady osadnictwa pochodzą z lat 4000-1700 p. n. e. Cechą charakterystyczną są liczne ślady świadczące o rozwoju hutnictwa żelaza, opartego na rudach darniowych, którego początki sięgają połowy pierwszego tysiąclecia p. n. e. Intensywne wydobycie rud miało miejsce w XIX w.
Pierwsze wzmianki o ziemi nidzickiej można znaleźć już u Galla Anonima, opisującego nieudaną wyprawę księcia Bolesława Krzywoustego do Prus. Zamieszkujące puszcze pogańskie plemiona Sasinów i Gallindów zatrzymały księcia. Prusowie przez dziesięciolecia nękali najazdami sąsiadując z nimi Mazowsze, co było bezpośrednim powodem ściągnięcia do Polski krzyżaków.
Teren gminy Nidzica położony jest na pruskim terytorium plemiennym Sasinów. Po opanowaniu tych ziem w Polowie XIV w. przez Niemiecki Zakon Szpitalny Najświętszej Marii Panny zwany Zakonem Krzyżackim, ziemie te stały się częścią Państwa Zakonnego. Administracyjnie zostało włączone do komturstwa w Ostródzie.
Po sekularyzacji Zakonu w 1525 roku powstały Prusy Książęce. Dotąd zakonne państwo staje się dziedzicznym księstwem, a od 1701 roku królestwem pruskim. Zlikwidowany został poprzedni podział administracyjny. W miejsce komturstw powstały trzy powiaty Sambia, Natangia i Górne Prusy - Oberland, w obrębie tego ostatniego znalazła się Nidzica. Nidzica w tym też czasie stała się siedzibą starostwa. Było to świadectwem dużej roli i znaczenia Nidzicy w tym okresie. W połowie XVIII wieku w wyniku reform administracyjnych przeprowadzonych przez króla Fryderyka Wilhelma I uległ zmianie dotychczasowy podział na starostwa, powstały nowe powiaty, w tym powiat nidzicki, który obejmował również tereny dzisiejszego powiatu szczycieńskiego. Ten stan rzeczy przetrwał do 1818 roku, kiedy to dokonano ponownie podziału administracyjnego i części obszaru dawnego powiatu nidzickiego utworzono powiat w Szczytnie, z tym, że obszar dzisiejszej gminy Jedwabno należał do powiatu w Nidzicy.
Oprócz ludności pruskiej w pierwszym okresie osadnictwa osiedlana tu była ludność pochodząca z terenu Niemiec. Później rozpoczął się napływ osadników z terenów Polski, szczególnie liczny w XVII i XVIII wieku. W tym też okresie omawiany obszar ukształtował się pod względem prawno-ustrojowym oraz urbanistycznym. Większość wsi została już lokowana w okresie państwa zakonnego od początku połowy XIV wieku do połowy XV wieku. Wsie w zdecydowanej większości były zakładane na prawie chełmińskim. Okres wczesnego średniowiecznego osadnictwa jest wyraźnie zaznaczony w układzie przestrzennym wsi, czytelnym do chwili obecnej. Najstarszymi typami wsi są owalnie, których układ opierał się na istnieniu dwóch dróg opasujących pierwotnie wydzielony, nie zabudowany plac, czasem staw, wokół którego wytyczano parcele budowlane. Koleiny etap zasiedlania nowych terenów, zapoczątkowany po 1640 roku przez księcia pruskiego Fryderyka Wilhelma, nosi miano osadnictwa szkatułkowego. Dochód z nowo zakładanych wsi zasilał bezpośrednio szkatułę, czyli skarbiec książęcy. Wsie lokowano na śródleśnych polanach tak zwanych nowiznach, powstałych w wyniku eksploatacji puszczy. W ramach tej akcji powstały m. in. wsie Natać Mała i Duża, Jabłonka, Napiwoda, Zimna Woda. Układ przestrzennych tych wsi przybrał kształt wsi ulicówki.
Nidzicę (Nibork) lokowano na prawie chełmińskim w 1381 r. Pierwotna nazwa to Neidenburg, czyli Zamek nad Nidą, który był dla administracji zakonnej budowlą ważniejszą niż położone na szlaku handlowym miasto, zbudowane na bagnistej równinie otoczonej od północy i zachodu rzeką, a od wschodu i południa przekopaną fosą.
W średniowieczu liczba mieszkańców (około 700) stawiała Nidzicę
w rzędzie średniej wielkości miast państwa zakonnego. Nidzica stała się ważnym punktem wymiany towarowej, posiadała prawo składu, przywilej, którym szczyciło się niewiele miast.
W Nidzicy, której okolice bogate są w zasoby gliny, wyrabiano masowo bogato zdobione kafle, z rudy darniowej wytapiano żelazo, a w majątkach wiejskich uruchamiano gorzelnie.
Na terenie gminy, poza układem urbanistycznym Nidzicy, procesy rozwojowe następowały powoli, nie wkroczył tu przemysł, w związku z tym przetrwała historyczna struktura sieci osadniczej i powiązany z nią układ dróg.
Większość jednostek to lokacje średniowieczne, kilka pochodzi z okresu późniejszego. W XIX wieku nastąpił też wzrost liczby kolonii. Po drugiej wojnie światowej, w wyniku zmian polityczno- gospodarczych, migracji ludności oraz obecnej sytuacji ekonomicznej wsi, rozwoju turystyki, nastąpiły znaczne zmiany wielkości osad i wsi. W zdecydowanej większości wsi nastąpił większy lub mniejszy proces wyludnienia i dekapitalizacji substancji materialnej. Kilka wsi położonych w miejscach atrakcyjnych pod względem krajobrazowym zmieniło swój charakter z rolniczego na letniskowy. Cechą bardzo charakterystyczną dla dróg na terenie tego regionu są przydrożne aleje pochodzące głównie z drugiej połowy XIX i początku XX wieku. Są to aleje głównie klonowe i lipowe z domieszką innych drzew- klonów, jaworów, jesionów i brzóz. kulturowego
Źródło:
Gmina Nidzica. Ochrona dziedzictwa kulturowego (opracowanie historyczno-ruralistyczne dla gminy Nidzica). Opracowanie: M. Zwierowicz, W. Knercer, B. Zalewska, A. Weiss. 2001 r.
- zabytki i zamek Nidzica
ZAMEK KRZYŻACKI - Krzyżacy wykorzystując naturalne walory obronne bagnistej doliny Nidy, wybudowali na wzgórzu drewniany zamek strażniczy, stanowiącą siedzibę zakonnego komornika. Zastąpiono go około 1310r. przez murowany. Pierwsza o nim wzmianka pochodzi z 1359r. Rozbudowę fortyfikacji, w wyniku której powstał jeden z największych, jednoskrzydłowych zamków o charakterze rezydencjonalno - obronnym, zakończono w 1407r. Ten bardzo późny okres budowy znalazł odzwierciedlenie w zupełnie wyjątkowym kształcie założenia. Nowy rys architektoniczny wiązał się ściśle z odejściem Krzyżaków od surowych zasad życia zakonnego i z wyraźnym dryfem ich wspólnoty w stronę świata władzy, bogactwa i wygód. Stał się on siedzibą zakonnego wójta i odgrywał istotną rolę jako twierdza pograniczna oraz jako punkt pośredni w wymianie handlowej z Mazowszem. Na jego głównym piętrze mieściły się: kaplica, refektarz i komnata prokuratora. Refektarz oraz kaplicę przykryto sklepieniami gwiaździstymi i wyposażono w XIV i XV w. w ciekawy wystrój malarski. Na początku XVI w. zamek został przebudowany a przedzamcze otrzymało w 1517 r. mury obwodowe i basteję na planie koła przystosowaną do broni palnej. W tym samym stuleciu utworzono jeszcze jedno, dodatkowe przedzamcze, które w 1784r. uległo zniszczeniu. Po sekularyzacji zakonu stał się siedzibą Starostów Książęcych. W XIX w. zamek został poważnie zdewastowany przez stacjonujące tu wojska. Strażnice od całkowitej dewastacji uratował radca sadowy Nidzicy, Ferdynand Tymoteusz Gregorovius. Dzięki niemu, w latach 1828 - 1830 przeprowadzono prace zabezpieczające. Wykorzystany został na siedzibę Sądu Powiatowego, na mieszkania prywatne a także na więzienie. W 1934r. odkryto freski z I poł. XVw. w absydzie kaplicy „Męczeństwo Dziesięciu Tysięcy” oraz z II poł. XVw. fresk „Św. Weronika” na ścianie nad wejściem do refektarza. W 1945r. część pomieszczeń zamkowych uległo spaleniu. W latach 1960 - 1968 zamek przywrócono do dawnej świetności, zachowując dawny wystrój. Gotycki zamek wznosi się na rzucie wydłużonego prostokąta o wymiarach 62 m x 44 m z dziedzińcem pośrodku o wymiarach 39 m x 17 m. Był to rzut niespotykany w żadnym innym zamku w Prusach. Skrzydło wschodnie flankują dwie potężne wieże kwadratowe. Do głównego korpusu zamku od strony wschodniej przylegają zabudowania przedzamcza składającego się z niskiej przesklepionej bramy wjazdowej, dwóch budynków, okrągłej baszty i muru obronnego od strony północnej. Te parterowe obiekty tworzą zamknięty mały dziedziniec.
KLASZTOREK - Jest to gotycka budowla o charakterze obronnym. Został usytuowany w południowo - wschodnim narożniku miasta i należał do miejskich fortyfikacji. Pierwotnie wschodnia jego część spełniała rolę baszty narożnej. W wiekach późniejszych wykorzystywany był jako szkoła dla niższego personelu kościelnego, koszary, biblioteka miejska, kino. Przed spaleniem w 1914r. użytkowany był jako spichlerz. Uległ zniszczeniu w 1945r. Po odbudowie w latach 1967 - 1988 adaptowany został na filię Archiwum Państwowego w Olsztynie.
KOŚCIÓŁ P.W ŚW. WOJCIECHA - Zbudowany został w XIV w. i został włączony do miejskiego systemu obronnego, w zachodniej części miasta. Fragment murów obronnych został zachowany do dnia dzisiejszego i widoczny jest przy wejściu na plebanię parafii katolickiej od strony kościoła. Pierwszą wzmiankę o kościele znajdujemy w dokumencie lokacyjnym miasta z 1381r. Uroczyste poświęcenie przeprowadzono w 1404r. W 1664r. w wyniku pożaru kościół spłonął, który odbudowano. Kolejny raz przebudowano do w XVIII w. W 1804 r. ponownie spłonął. W 1807r. Francuzi urządzili w nim piekarnię polową. Do czasu odbudowy, przez 12 lat nabożeństwa odbywały się w ratuszowej sali. Na skutek działań wojennych w 1914r. kościół ponownie spłonął. Odbudowano go w latach 1920 - 1924, nadając mu pseudorenesansowy styl, który zachował się do tej pory.
KOŚCIÓŁ EWANGELICKO - AUGSBURSKI P.W ŚW. KRZYŻA - Zbudowany został w latach 1858 - 1860 w stylu neogotyckim, wieżę dobudowaną w 1890r. Mury wykonano z kamienia ciosanego z głazów narzutowych i wiązanych cegłą. Drewniany strop jest kasetonowy. Wewnętrzny wystrój stanowi zbiór cennych zabytków sztuki sakralnej z terenu południowych Mazur. Są to przede wszystkim malowane na drewnie dawne obrazy ołtarzowe (najstarsze z XVw.) oraz rzeźby w drewnie, pochodzące z dawnych kościołów ewangelickich. Współczesną sztukę sakralną reprezentują trzy obrazy wybitnego artysty malarza - Hieronima Skurpskiego.
DAWNY BROWAR - Powstał w 1868r. i pierwotnie nosił nazwę „Schlossbrauerei Neidenburg” (Browar Zamkowy Nidzica). W 1902 r. został przekształcony w spółkę, pozostając jedynym już funkcjonującym browarem w Nidzicy (były trzy). Był to wówczas najlepszy browar w okolicy, a jego produkcja - wynosiła nawet 25 tyś. hektolitrów rocznie.
II wojna światowa nie przerwała działalności. Zatrudnionych tu było 44 pracowników. Po zakończeniu działań wojennych w browarze mieściła się rozlewnia oranżady a po remoncie w 1958r. powstała Nidzicka Wytwórnia Win i Miodów Pitnych, słynąca z produkcji doskonałych miodów pitnych - półtoraków, dwójniaków i trójniaków. Dawny „Browar Zamkowy” w 1992r. decyzją Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, został wpisany do rejestru zabytków jako ciekawy przykład XIX - wiecznego budownictwa przemysłowego. Obecnie jest on w rękach prywatnych i nosi nazwę: Wytwórnia Win i Miodów Pitnych w Nidzicy.
RATUSZ - Pierwszy był zbudowany, być może w kilkadziesiąt lat po lokacji. W XVIIw. Rozebrano go i wzniesiono nowy w 1733r. Reprezentuje styl neoklasycystyczny. Obecnie siedziba Urzędu Miejskiego w Nidzicy, Punktu Informacji Turystycznej, tygodnika „Głosu Nidzickiego” a także Nidzickiej Fundacji Rozwoju „Nida”.
POZOSTAŁOŚCI PO MURACH OBRONNYCH MIASTA - obecnie siedziba salonu firmowego jednej z sieci komórkowej oraz BASZTA, w której mieści się Stacja Sanitarno - Epidemiologiczna. Według C. Steinbrechta mury obronne zbudowano w latach 1380 - 1390. Zaopatrzone były w liczne baszty, z których środkowa otrzymała w późniejszym czasie furę. Od strony południowej dostępu do miasta broniła Nida. Od wschodu i południa znajdowała się sztucznie przekopana fosa, w którą skierowaną część nurtu rzeki.
ZESPÓŁ DWORSKO - PARKOWY W ZAGRZEWIE - To dawny majątek ziemski, nawet dobra rycerskie. Być może było to nadanie zakonne za służbę pod jego sztandarami. Wiadomo, że majątek miał wielu właścicieli. Ostatnimi, do roku 1945, byli Franckensteinowie. Do dziś zachował się w dobrym stanie cały zespół dworsko-parkowy, wraz z zabudowaniami gospodarczymi i domami zatrudnionych we dworze. Zbudowany został w początkach naszego stulecia, a nadano mu kształty stylu neobarokowego. Na szczęście uniknął przebudowy. Dziś jest własnością prywatną. Przydworski park projektowany był przez syna Johanna Larassa Ernsta w tym samym czasie, kiedy zbudowano dwór. Zachowało się wiele różnych gatunków starych drzew. Parkową ozdobą jest sędziwy wielki klon zaskakujący swą niespotykaną formą.
KOŚCIÓŁ P.W ŚW. JANA CHRZCICIELA W JANOWCU KOŚCIELNYM - Wybudowany został na miejscu starego, drewnianego w stylu neogotyckim na wzór kościoła św. Floriana na Pradze w Warszawie, projektowanego przez Józefa Piusa Hieronima Dziekońskiego. Zbudowano go ze składek parafian staraniem księdza plebana Hieronima Syskiego. Budowę rozpoczęto w 1904 roku a zakończono w 1910 r. W 1905 roku stary kościół rozebrano, mimo sprzeciwu sekretarza komitetu organizacyjnego budowy kościoła . W czasie budowy kościoła, latem nabożeństwa odbywały się w dzwonnicy kościelnej natomiast zimą w saloniku plebanii u księdza proboszcza. Świątynia przetrwała okres I i II Wojny Światowej właściwie bez większego uszczerbku. Od sierpnia 2002r. również trwają prace renowacyjno - konserwatorskie. W latach 90-tych kościół odrestaurowano. Obok świątyni znajduje się zabytkowy cmentarz pobożański gdzie najstarsze grobowce datowane są na XIX w.
KOŚCIÓŁ P.W PODWYŻSZENIA KRZYŻA ŚW. W KANIGOWIE - Kościół wybudowany w XV w., murowany, wzniesiony na rzucie prostokąta, szczyt zachodni drewniany z wieżyczką. W XVIII w. gruntownie przebudowany.
KOŚCIÓŁ P.W NAJŚWIĘTSZEGO SERCA NMP W ŁYNIE - Pierwotnie drewniany istniał już w okresie przedreformacyjnym. W latach 1725 - 1726 został wybudowany nowy kościół na planie prostokąta, salowy, murowany z kamiennych ciosów. Posiada dach trójspadowy. Gruntownie odnowiony w 1771r.
KOŚCIÓŁ P.W ŚW. ANDRZEJA BOBOLI W ŻELAŹNIE - Data wniesienia pierwszego kościoła jest nieznana, ale wiadomo, że istniał już w okresie przedreformacyjnym. Kościół ten został w 1656r. , w czasie działań wojennych spalony. Nową drewnianą świątynię wzniesiono dopiero w 1721r., przetrwała ona do 1857r., kiedy to ze względu na zły stan techniczny została rozebrana. Nowy kościół, wzniesiony na rzucie prostokąta, salowy, kryty dwuspadowym dachem, zbudowany został w 1880r. z ciosanych kamieni polnych, cegły i zachował się do chwili obecnej.
ŁYŃSKI MŁYN - Zbudowany na początku biegu rzeki Łyny. Pierwsze o nim wzmianki sięgają 1387r. Po spiętrzeniu wody utworzono małe jeziorko o powierzchni 1 ha. Pierwszym właścicielem młyna był w 1387r. brat Zakonu Krzyżackiego komtur Johann von Baffort z Ostródy. Początkowo w młynie mielono zboże, później przystosowano go do przeróbki kaszy. W 1657r. budynki gospodarcze młyna wykorzystywali sukiennicy z Nidzicy jako folusz (do wyrobu sukna), napędzając prasy wodą. W tym samym roku młyn i folusz zostały spalone, a w trzynaście lat później odbudowane przez tych samych sukienników. W 1782r. właścicielem Łyńskiego Młyna stał się Friedrich Augustyn a w 1820 jego syn Artur. Ostatnim właścicielem był Kollwitz. Podczas I wojny światowej młyn zajęty był przez Rosjan. W czasie II wojny światowej wykorzystywany był jako więzienie. Po wojnie młyn funkcjonował jeszcze parę lat.
SZWEDZKI WAŁ - Między wsiami Zimna Woda i Wały, natknąć się można na podłużny wał. Nosi on nazwę Szwedzki Wał. Obecnie długość jego wynosi 3,2 km. Jest to wczesnośredniowieczne umocnienie obronne na pograniczu mazowiecko - pruskim, które zachowało się w dobrym stanie do czasów współczesnych. Znaleziony materiał ceramiczny pozwala przypuszczać, że najprawdopodobniej zbudowali go Mazowszanie, na przełomie X/XI w., broniąc się przed najazdami Prusów lub być może także przed najazdami Litwinów idących na Krzyżaków. Łączył on jezioro Czarne z bagnami odwadnianymi do Orzyca i Omulwi. O budowie umocnień w tym miejscu zadecydowała również rzeźba terenu. Umocnienie to zamykało wejście do korytarza komunikacyjnego w miejscu, gdzie szlak idący z Prus, po przekroczeniu przewężenia między Jastrzębimi Górami a jez.Czarne, zakręcał na południe. Ominięcie tego umocnienia ze względu na bagna i jezioro było niemożliwe. Szwedzki Wał jest obiektem wpisanym do rejestru zabytków klasy „0” województwa warmińsko - mazurskiego.
ŚLADY HISTORII
Po wojnach szwedzkich pozostał szaniec ziemny widniejący wyraźnie na skraju wsi Gardyny. Świadectwem I wojny światowej, a dokładnie bitwy pod Tannenbergiem (rozegranej między wojskami rosyjskimi, dowodzonymi przez generała Samsonowa a wojskami niemieckimi, dowodzonymi przez generała Hindenburga) są liczne cmentarze wojenne porozrzucane po lasach Nadleśnictwa. Największy cmentarz wojenny w znajduje się w Orłowie, gdzie spoczywa 329 żołnierzy armii niemieckiej i 1101 żołnierzy armii rosyjskiej. Cmentarze z tego okresu znaleźć można także w miejscowościach: Frąknowo, Łyna, Łysakowo, Moczysko, Módłki, Radomin, Zimna Woda, Zdrojek - Wolsko. W pobliżu miejscowości Glinki odkryto zbiorową mogiłę 14 rosyjskich żołnierzy z 1914 roku. Pojedyncze mogiły odnaleźć można w leśnictwie Więckowo. Na granicy z Nadleśnictwem Dwukoły znajduje się pomnik w postaci kamienia upamiętniający dwóch żołnierzy KOP, którzy polegli we wrześniu 1939 roku, a w leśnictwie Wikno w rowie obok szosy odnaleźć można grób niemieckiego żołnierza zabitego przez Rosjan w 1945 roku. W okolicznych lasach natrafić można na umocnienia wojskowe z okresu II wojny światowej. Najlepiej zachowały się fortyfikacje w pobliżu wsi Wikno oraz niedaleko wsi Bolejny. Są to ogromne, masywne bunkry, pojedyncze stanowiska ogniowe i wały przeciwczołgowe. Budowle te są częściowo porośnięte mchem a towarzystwo leśnych drzew sprawia, iż trzeba wykazać się spostrzegawczością, aby je dostrzec. Natomiast w leśnictwie Bujaki odnaleźć można bunkier z lat 1944-1945, niedokończony i nieużytkowany ze względu na wkroczenie wojsk.
Na terenie gminy Nidzica znajduje się wiele cmentarzy ewangelickich. Odnaleźć je można w: Nidzicy, Bartoszkach, Dobrzyniu, Frąknowie, Jabłonce, Kanigowie, Koniuszynie, Łynie, Łysakowie, Ńataci Małej i Wielkiej, Olszewie, Piątkach, Wałach,Waszulkach, Wólce Orłowskiej, Załuskach, Zimnej Wodzie, Żelaźnie oraz w miejscowości Szerokopaś.
NIDZICKIE POMNIKI
U podnóża góry zamkowej znajduje się pomnik upamiętniający rodzinę Gregoroviusów, ojca Ferdynanda Tymoteusza i dwóch synów Ferdynanda i Juliusza. Dzięki nim wjeżdżając do Nidzicy możemy z każdej strony zobaczyć przepiękny zamek krzyżacki. Dobre imię tej rodziny upamiętnia także tablica, która znajduje się w bramie wjazdowej do zamku, a także park przy ulicy Traugutta.
POMNIK GREGOROVIUSÓW
Na stoku góry zamkowej stoi postać Władysława Jagiełły upamiętniająca zwycięską bitwę pod Grunwaldem w 1410 r., a także śmierć wielu ludzi, którzy oddali swoje życie w walce z zakonem krzyżackim.
POMNIK WŁADYSŁAWA JAGIEŁŁY
POMNIK PAMIĘCI LOTNIKÓW
- rezerwaty, puszcze
„JEZIORO ORŁOWO MAŁE”
„Jezioro Orłowo Małe” znajduje się 10 km na północ od Nidzicy. Można tam dotrzeć szlakiem turystycznym wiodącym z Orłowa do Brzeźna Łyńskiego. Z Nidzicy rowerem można tu dojechać oznakowanym na żółto „Szlakiem Bursztynowym”. Najstarszy rezerwat faunistyczny na terenie Powiatu Nidzickiego został utworzony w 1958 roku i przez wiele był jedynym w kraju rezerwatem ustanowionym z myślą o ochronie żółwia błotnego (Emys orbicularis), gatunku zanikającego w naszym kraju.
Obejmuje on jezioro Orłowo Małe stanowiące odnogę jeziora Orłowo Duże i jest zanikającym zbiornikiem wodnym o głębokości około 2 m. z mulistym dnem. Brzegi jeziora porasta szeroki pas oczeretów. Rezerwat otacza las iglasty porastający pagórkowaty teren. Błotne i wodne środowisko jeziora stwarza doskonałe warunki do egzystencji żółwia błotnego.
Dla ułatwienia prowadzenia obserwacji wybudowano taras widokowy. Żółwia spotyka się najczęściej na południowo - zachodnim brzegu, niezalesionym i dobrze nasłonecznionym.
„ŹRÓDŁA RZEKI ŁYNY” IM. PROF. R. KOBENDZY
W niewielkiej odległości od Nidzicy godny polecenia jest rezerwat krajobrazowo - gemorfologiczny „Źródła Rzeki Łyny” im. Prof. R. Kobendzy. Z tym miejscem powiązane są legendy: Pierwsza mówi o pięknej dziewczynie, imieniem Lana, która zakochała się w przystojnym młodzieńcu Dobrzynie. Nie dane jej jedna było go poślubić. Zrozpaczona nie mogła powstrzymać potoku łez. Spadały one na miękką ziemię, aż nagle ona sama podzieliła rozpacz dziewczyny - rozlała źródłem rzekę tak piękną, Łynę.
Według drugiej zaś: Łyna była córką króla Tysiąca Jezior. W pewnej wsi żył Jaśko, sierota, który pięknie śpiewał. Łyna i Jaśko zakochali się i wkrótce zostali szczęśliwym małżeństwem. Pewnego dnia drzewo przywaliło Jaśka. Łyna postanowiła uratować męża kradnąc z ogrodu ojca życiodajny kwiat. Dziewczyna uratowała życie Jaśka, ale za swój czyn została ukarana. Ten, kto raz opuścił świat wody, nie miał prawa tam wrócić, a Łyna złamała tę zasadę. Król zamienił córkę w rzekę. Jaśko, który kochał Łynę nad życie, poprosił żeby i jego ukarać. Jaśko został zamieniony w wielką wierzbę płaczącą moczącą gałązki w nurcie rzeki.
Tak naprawdę Łyna zawdzięcza swój bieg działaniu ostatniego zlodowacenia bałtyckiego. Ta piękna rzeka, tak ściśle powiązana z Warmia, „bierze swój początek wśród pagórków w ładnej okolicy na wysokości 209 m” - pisał Orłowicz.
Rezerwat jest rozległą doliną zajmującą 120,54 ha z licznymi bocznymi wąwozami i dolinkami o stromych zboczach. Najwyżej usytuowany punkt w rezerwacie znajduje się na wysokości 190,7 m n.p.m., dno wąwozu w najwyższym punkcie źródeł rzeki Łyny leży na wysokości około 150 m n.p.m. Powierzchnia rezerwatu porośnięta lasem liściastym typu grądu w wieku 120-140 lat. Stałymi mieszkańcami rezerwatu są sarny, przechodnimi jeleń i łoś.
„KONIUSZANKA I”
Rezerwat przyrody pod nazwą „Koniuszanka I” położony jest 15 km na północny wschód od Nidzicy, w okolicach miejscowości: Napiwoda, Moczysko i Koniuszyn. Według podziału fizyczno-geograficznego Polski opisywany rezerwat położony jest w najbardziej na południe wysuniętej części Pojezierza Olsztyńskiego. Rzeźba tego terenu została ukształtowana w wyniku akumulacyjnej i erozyjnej działalności lądolodu zlodowacenia Wisły, w jego maksymalnym zasięgu, przebiegającym na północ od Nidzicy. Obszar ten objęto ochroną w celu zachowania terenu, na którym występują zjawiska sufozji na sandrze. Roślinność rezerwatu to bór mieszany świeży, pochodzący z nasadzeń sztucznych. Na terenach bagna występuje szuwar wieloturzycowy oraz szuwar trzcinowy. Teren Koniuszanka I w głównej mierze jest powierzchnią nieleśną (67% bagna) w związku z tym okresowo bytują dziki, jelenie, łosie i sarny. Wśród ptaków te, które przystosowane są do gniazdowania w środowisku bagiennym.
„KONIUSZNKA II”
Na terenie Nadleśnictwa Nidzica znajduje się również rezerwat leśny „Koniusznka II”, którego nazwa pochodzi od rzeki Koniuszanka przepływającej przez środek rezerwatu. Rezerwat, jako jeden z nielicznych w Polsce, ma na celu zachowanie niezwykle malowniczego, przełomowego odcinka Koniuszanki i liczy on 64,55 ha powierzchni.
Utworzony został dla ochrony lasów położonych na styku strefy pojeziernej z Sandrem Kurpiowskim. Rezerwat obejmuje obszar leśny leżący przy ujściu rzeki Koniuszanka, wpływającej do jeziora Omulew. Głównym składnikiem rezerwatu jest ekosystem leśny. W jego obrębie dominuje wielopostaciowy las mieszany typu grądu o powierzchni 44 ha. Pozostały areał zajmuje bór mieszany świeży. Grąd porasta zbiorowisko dębów szypułkowych w wieku 200-220 lat z domieszką grabu zwyczajnego, brzozy brodawkowatej, świerku pospolitego i sosny zwyczajnej. Spotkać tu można kruka, orzechówkę, dzięcioła czarnego, brodźca samotnego. Przez kilka lat gniazdował tu również bocian czarny. Rezerwatowy odcinek rzeki Koniuszanka oraz jej brzegi penetrowane są przez bobry.
„KAMIEŃ TATARSKI”
„Kamień Tatarski” to największy na Mazurach głaz narzutowy pozostawiony przez ustępujący lodowiec. Jest to przeobrażony, różowy granitognejs, który uległ sprasowaniu. Jego obecne wymiary to: obwód 19 m, długość 6,5 m, szerokość 4m, wysokość 1,8 m. Niestety, nie wiadomo ile jeszcze tego głazu tkwi w ziemi, ponieważ nie przeprowadzono żadnych badań w tym zakresie. Pierwotne jego wymiary nie są znane. Zmieniały się one z biegiem lat na skutek rozbijania głazu, w celu wyrobu kamieni młyńskich i budowlanych. Nazwa „Kamień Tatarski” wywodzi się od legendy, która głosi, że podczas oblężenia miasta przez Tatarów, jeden mieszczan o nazwisku Nowak, dostrzegł z murów nidzickiego zamku ucztującego przy głazie tatarskiego wodza. Ustawił armatę, wystrzelił i zabił Chana. Przestraszeni i pozbawieni dowódzcy najeźdźcy odstąpili od oblężenia.
PUSZCZA NAPIWODZKO-RAMUCKA
Charakterystyka obszaru
Puszcza Napiwodzko-Ramucka jest rozległym, zwartym kompleksem borów sosnowych, w którym dorodne, stare drzewa są miejscem gniazdowania dużych ptaków drapieżnych: bielików, rybołowów i orlików krzykliwych. Liczne zbiorniki wodne zapewniają bielikom i rybołowom odpowiednio obfite zasoby pokarmu. Torfowiska i łąki tego obszaru są lęgowiskami cietrzewi i derkaczy. Z powodu występowania wspomnianych gatunków oraz lelków i bardzo nielicznych już krasek. Puszcza jest ostoją ptaków o randze europejskiej.
Położenie
Kod obszaru w sieci NATURA 2000 PLB 280007
Obszar specjalnej ochrony ptaków o powierzchni 117319,9 ha położony jest w południowej części województwa warmińsko-mazurskiego na północny-wschód od Nidzicy. Obejmuje obszar drugiego pod względem wielkości kompleksu leśnego Warmii i Mazur rozciągającego się między Szczytnem a Olsztynkiem.
Historia geologiczna i ukształtowanie
Krajobraz rejonu Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej uformowany został kilkanaście tysięcy lat temu podczas i pod koniec ostatniego zlodowacenia. Obszar ten leży na podłożu morenowym i sandrowym. Polodowcowe zagłębienia wypełniają jeziora, a doliny kształtowane są przez kilka niewielkich rzek. Rzeźba tego terenu jest bardzo urozmaicona (różnice w wysokości dochodzą do 70 m, a najwyższy punkt wynosi się na 229 m. n.p.m.). W Puszczy rozsianych jest wiele małych zbiorników wodnych, lecz oprócz nich znajdują się tu większe jeziora: Łańskie (1070 ha), Kośno (552 ha) i Omulew (549 ha). Puszcza ma też bogatą sieć cieków wodnych, w której większe są rzeki: Omulew, Łyna i Orzyc
Ekosystem
Obszar w ponad 70% pokrywają lasy. Dominują w nich rozmaite siedliska borowe głównie boru sosnowego świeżego i boru mieszanego. Niewielkie powierzchnie zajmuje bór wilgotny, bór bagienny oraz występujący na najsuchszych terenach bór chrobotkowy. Lasy liściaste reprezentowane są przez grądy oraz nieliczne fragmenty łęgów, olsów i zrośli wierzbowych. Ostoja charakteryzuje się dużą liczbą jezior, których jest tu ponad 100. Większość z nich stanowią jednak małe zbiorniki eutroficzne. Doliny rzek zajęte są przez liczne rozległe torfowiska niskie. Największe z nich znajdują się w górnym biegu Omulwi. Występują też nieliczne torfowiska wysokie. Tereny rolnicze i grunty orne pokrywają około 10% obszaru ostoi.
Flora
Bory Puszczy Napiwodzko-Ramuckiej tworzy zdecydowanie dominująca sosna, która miejscami osiąga wiek ponad 130 lat. Pozostałe gatunki drzew (dąb, brzoza, olsza, świerk) występują w porównaniu z sosną bardzo nielicznie, a lasy mieszane i liściaste (grądy, łęgi, olsy) trafiają się tylko w małych fragmentach. Ze względu na zróżnicowana rzeźbę terenu, liczne cieki i jeziora o różnym poziomie żyzności flora Puszczy poza obrębem drzewostanów sosnowych jest bardziej urozmaicona. Z jeziorami i ich otoczeniem związane są liczne gatunki roślin wodnych, szuwarowych i torfowiskowych. Doliny rzek i brzegi strumieni porastają przeważnie pasma szuwarów złożonych z kilku gatunków turzyc.
Fauna
W Puszczy występuje, co najmniej 200 gatunków ptaków, z czego 35 z Załącznika
I Dyrektywy Ptasiej, a 14 gatunków zostało zamieszczonych w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt. Puszcza Napiwodzko-Ramucka jest jedną z większych w Polsce ostoi orła bielika, rybołowa, orlika krzykliwego, derkacza i cietrzewia. Lęgną się tutaj gatunki takie jak: trzmielojad, kania czarna i ruda, błotniak zbożowy, rybitwa rzeczna, bocian biały i czarny, puchacz, bąk, błotniak stawowy, żuraw, zimorodek, kraska, lelek i muchołówka białoszyja. Licznie występują duże ssaki: jelenie, sarny i dziki, rzadziej - wydry, łosie, wilki, a nawet rysie.
Zagrożenia
- odstępowanie od ekstensywnych form rolnictwa, wypalanie roślinności, nadmierny wypas bydła;
- wyrąb starodrzewu i drzew z dziuplami, wywożenie martwych drzew z lasu;
- eutrofizacja wód;
- duży ruch turystyczny w rejonie jezior;
- rozbudowa obiektów turystycznych;
- penetrowanie siedlisk, płoszenie zwierząt, kłusownictwo.
Ochrona przyrody
Na obszarze ostoi znajduje się 11 rezerwatów przyrody: "Bagno Nadrowskie" (52,0 ha), "Dęby Napiwodzkie" (37,1 ha), "Galwica" (95,1 ha), "Jezioro Kośno" (1248,8 ha), "Jezioro Orłowo Małe" (4,0 ha), "Koniuszanka I" (20,0 ha), "Koniuszanka II" (64,5 ha), "Las Warmiński" (1815,9 ha), "Małga" (147,1 ha), "Sołtysek" (10,0 ha), "Źródła Rzeki Łyny im. prof. Romana Kobendzy" (121,0 ha); I Obszar Chronionego Krajobrazu: województwa warmińsko-mazurskiego oraz użytek ekologiczny: Objekt Stawowy Tylkowo (192,3 ha).
Tomasz Cofta